Blog: Anselm Kiefer ‘Ik geloof in lege ruimtes; ze zijn het mooiste wat er is’

Van Gogh als inspiratiebron

De Duitse Anselm Kiefer wordt beschouwd als een van de grootste kunstenaars van onze tijd. In 2025 wordt hij 80 jaar, wat ondermeer gevierd wordt met deze dubbeltentoonstelling.
Vanaf zijn jeugd bewondert Kiefer het werk van Van Gogh, en die invloed is nog steeds zichtbaar in zijn huidige kunst. Op zijn 17e kreeg hij een beurs om te reizen en besloot hij in de voetsporen van Van Gogh te treden. Zijn reis begon in Nederland en voerde hem via België naar Frankrijk. Soms is die inspiratie bijna letterlijk, zoals in La Berceuse (for Van Gogh), waarin hij zonnebloemen gebruikt en verwijst naar Augustine Roulin, de wiegster.

In het Van Gogh Museum worden binnenkort bekende schilderijen van Van Gogh samen met werken van Kiefer geëxposeerd. De zonnebloem, een symbool van de cyclus van leven en wedergeboorte, speelt hierin een belangrijke rol. Wanneer de bloem is uitgebloeid, buigt haar kop zwaar onder het gewicht van de zaden, die vervolgens voor nieuw leven zorgen. Van Gogh werd (helaas pas na zijn dood) beroemd om zijn zonnebloemschilderijen, en ook Kiefer gebruikt dit motief veelvuldig in zijn werk. Het lijkt me fascinerend om te zien hoe twee kunstenaars, die op het eerste gezicht zo verschillend zijn, in één tentoonstelling samenkomen.
Het Stedelijk Museum speelde een belangrijke rol in Kiefers carrière. In 1986 kreeg hij er een grote solotentoonstelling, en al begin jaren tachtig kocht het museum werk van hem aan, op een moment dat zijn kunst in Duitsland nog als zeer controversieel werd beschouwd.

In Nederland eerder erkend dan in Duitsland

Kiefer werd in 1945 in Duitsland geboren in een kelder van een ziekenhuis terwijl zijn huis gebombardeerd werd. Als kind speelde hij op de reünies die de oorlog had achtergelaten. Kapotte gebouwen, puin. Maar hij groeide ook op met de trauma’s en schuldgevoelens die veel Duitsers hadden opgelopen. Hij studeerde onder andere rechten en literatuur en zat op verschillende kunstacademies. Zijn eerste reeks kunstwerken veroorzaakte veel controverse. Hij maakte foto’s van zichzelf in een oude Wehrmacht mantel terwijl hij de Hitler groet bracht op historische locaties in Frankrijk, Italië en Zwitserland. Dit deed hij omdat er veel werd gezwegen over het fascisme en hij het juist bespreekbaar wilde maken. Hij legde daarmee een open wond van de Duitse geschiedenis bloot. Ook maakte hij schilderijen van Duitse mythische figuren die in Nazi Duitsland werden verheerlijkt. Dit stuitte veel Duitse kunstcritici tegen de borst. Later oogstte hij juist veel waardering omdat hij blootlegde wat onbesproken bleef. In de afgelopen vijf decennia heeft hij een oeuvre van formaat opgebouwd.

Hij beschrijft het volgende:

“kunst wordt al gauw als iets dat mooi is, of moet zijn, beschouwd. Maar kunst gaat over betekenis.”

Hij heeft oneindig veel interesses, en dat zie je terug in zijn werk wat vele lagen heeft met veel verwijzingen. Hij verweeft Germaanse mythologie, geschiedenis, poëzie, literatuur en filosofie. Ook heeft hij een fascinatie voor de kosmos, het ontstaan van de wereld en geschiedenis. In zijn oeuvre komen de grote vragen des levens aan de orde. Het zijn vaak zware en sombere werken die de last van de geschiedenis dragen. Hij maakte grote installaties van enorme boekenkasten met loden boeken. Boeken zijn voor de eeuwigheid en lood is sterk, maar toch kneedbaar. De geschiedenis is geen vast gegeven, er komen steeds opnieuw andere en nieuwe zienswijzen op de geschiedenis. De loden boeken komen dan ook in meerdere werken voor.

Onconventionele materialen en werkwijze

Kiefer werkt met onconventionele materialen en vaak op een enorm formaat. Hij maakt niet alleen schilderijen, maar ook installaties, sculpturen en grote bouwwerken.
Materialen die vaak terugkomen in zijn werk zijn lood, beton, puin, as, glas, goud, verroest ijzer en stro. Hij gooit niks weg. Vaak werkt hij met vele lagen verf die dik en pasteus zijn. Hij bikt deze weer weg met een groot paletmes. Het lijkt of hij met verf beeldhouwt. Het afgevallen materiaal bewaart hij. Soms gebruikt hij dat weer in nieuwe kunstwerken. Hij bevestigt objecten aan zijn monumentale schilderijen. Het moet een balans zijn tussen chaos en orde.
Hij bewerkt zijn kunstwerken soms met vuurbranders. In diverse documentaires kun je zien hoe zijn indrukwekkende werkproces eruitziet. Bekijk bijvoorbeeld de documentaire van het Uur van de Wolf waarin je zijn indrukwekkende ateliers/werkplaatsen ziet en hoe hij met graafmachines, hijskranen en branders een heel eigen universum en wereld bouwt. Ik raad zeker aan om te kijken omdat moeilijk te omschrijven valt op wat voor schaal hij werkt en wat een groot en indrukwekkend oeuvre hij heeft.

Het laboratorium van Kiefer

In 1992 verhuist hij naar Barjac, Zuid -Frankrijk waar hij een verlaten industrieterrein van 35 hectare met verschillende gebouwen tot zijn atelier en domein maakt. Hij noemt het een laboratorium. Hij graaft er een ondergronds tunnelstelsel, wat hij als kind al deed in de reünies die de tweede wereldoorlog achterliet in Duitsland. Hij bouwt er een amfitheater, paviljoens en grote betonnen torens van 15 meter hoog. Dit Kiefer universum is indrukwekkend om te zien. Zijn universum is niet toegankelijk voor publiek, af en toe voor een select gezelschap van kunsthistorici en curatoren. De wereld die hij hier creëert heeft geen enkel commercieel belang. Hij kan het immers niet verkopen of in een museum tentoonstellen. Tegelijkertijd biedt deze enorme werkplaats de mogelijkheid om veel grote werken en installaties te maken die hij wel kan exposeren en verkopen.

“Je probeert de grenzen van kunst steeds te verleggen, je probeert iets te maken dat nog net kunst is”

Als een curator aan hem vraagt ‘geniet je van het maakproces’ is zijn antwoord:

“Het is moeilijk, vaak mislukt het, er zijn duizenden keuzes die je steeds maakt en welke is de beste?”

Soms denkt hij dat een werk mislukt is en dan laat hij het een tijd staan om er later verder aan te werken of om het te veranderen. Wanneer een kunstwerk klaar is?  Dat is moeilijk te bepalen Eigenlijk is het nooit af, want ook de blik van de beschouwers is belangrijk. Zij maken het eigenlijke beeld en betekenis in hun hoofd.
Een mooie anekdote van een curator is dat hij kwam kijken naar werken die tentoongesteld zouden worden. Ze wilden de werken met goed licht bekijken, maar het regende. Kiefer zei ‘het geeft niet als het regent, misschien doet het de werken wel goed’ en hij reed de gigantische kunstwerken naar buiten in de regen. Iets dat ondenkbaar is in een museum waar kunstwerken met witte handschoenen worden verplaatst en geprobeerd wordt om het klimaat zo constant mogelijk te houden om werken beter te beschermen.
In 2008 verhuisde hij zijn atelier en werkplaats naar Croissy-Beaubourg bij Parijs. Op een verlaten industrieterrein maakt hij een nieuw universum.
De laatste jaren krijgen zijn werken iets meer kleur en lijken helderder en poëtischer dan aan het begin van zijn carrière.

In 2023 had Kiefer een tenstoonstelling in Museum Voorlinden Wassenaar waar hij ook nieuw werk toonde. De NOS maakte een mooie korte reportage over het werk van Kiefer: een mooie samenvatting en je vangt al een glimp op van zijn indrukwekkende installaties en schilderijen.

 Bekijk hier de trailer over Anselm

In de tentoonstelling in het Stedelijk en Van Gogh Museum in het voorjaar van 2025 zullen 25 werken getoond worden waaronder ook nieuwe werken die nog niet eerder geëxposeerd zijn. Het zijn schilderijen, installaties, werken op papier en een film. Kiefer is zelf nauw betrokken bij de samenstelling van de tentoonstelling. Hij selecteerde onder andere de werken van Van Gogh die samen met zijn eigen werk getoond zullen worden. Zo is Van Goghs Korenveld met kraaien (1890) gecombineerd met een monumentaal werk van Kiefer rondom hetzelfde thema. Ook is Kiefers De sterrennacht (2019) te zien, waaruit zijn interesse in de thematiek en techniek van Van Gogh naar voren komt.

In het Stedelijk zullen alle werken van Kiefer uit hun collectie getoond worden en komt zijn speciale band met Nederland aan de orde. Er zal een nieuw werk zijn van 24 meter lang dat de gehele omloop van de historische trap in het Stedelijk zal omvatten. In 1986 toen er ook een grote tentoonstelling van hem was in het Stedelijk hingen om de trapomloop ook al gigantische grote doeken. Zo is de cirkel weer rond.

De dubbeltentoonstelling is te zien van 7 maart tot 9 juni 2025 In het Van Goghmuseum en Stedelijk Museum Amsterdam. Je kunt een combiticket kopen.

Wil je meer werk van hem zien? In Nederland is zijn werk opgenomen in diverse museale collecties waaronder het Kröller-Müller Museum, Stedelijk Museum Amsterdam, Museum Voorlinden, Museum Boijmans van Beuningen.  Ook online kun je afbeeldingen van zijn werk vinden op de websites van deze musea.

BRONVERMELDING (van boven naar beneden)

• Innenraum, 1981, olieverf, acrylverf en papier op doek, 287,5 x 311 cm, collectie Stedelijk Museum
• De sterrennacht, 2019, emulsie, olie, acryl, schellak, stro, bladgoud, hout, draad, bezinksel van een elektrolyse op doek, copyright Anselm Kiefer Foto; Georges Poncet
• Voyage au bout de la nuit, 1990, op de voorgrond, lood, glas en mixed media, en Untitled, 1989, collectie Stedelijk Museum
• De tentoonstelling in het Stedelijk Museum Foto: Nina Slavcheva
• Winterreisse 2015-2020 Foto: Georges Poncet